Sept. 2005

GroenLinks Magazine
2005/6 (september)
S. 4-5.

Een Zwitserse visie op directe democratie
Andreas Gross: «Vertrouwen is een ervaring»

Vlak voor het Haagse zomerreces diende GroenLinks een voorstel in voor invoering van het referendum in Nederland. De situatie was gunstiger dan ooit. Sinds de levendige debatten rondom de Europese grondwet zien voor- en tegenstanders van Europa het referendum als een middel om de afstand tussen burger en politiek te verkleinen.
Wat is er nodig om het referendum in Nederland tot een succes te maken? Het ligt voor de hand het antwoord op die vraag te zoeken in Zwitserland, waar al sinds anderhalve eeuw ervaring is opgedaan met directe democratie. Een gesprek met Andreas Gross, sinds 1991 lid van het Zwitserse parlement voor de sociaal-democraten en sinds 1995 ook van de Raad van Europa.

Erica Meijers

Andi Gross is onvermoeibaar als het om de promotie van directe democratie gaat. Hij zet zich al twintig jaar in om het Zwitserse systeem te verbeteren. In 1989 organiseerde hij met anderen het volksinitiatief voor afschaffing van het Zwitserse leger. Maar liefst 36% van de stemmen bij een opkomst van 70% steunde dit voorstel. Nog beter ging het met het initiatief uit 2001, dat ertoe leidde dat Zwitserland toetrad tot de Verenigde Naties. Gross is een ware apostel van de directe democratie: hoe langer je naar zijn spitse argumenten en rake woordspelingen luistert, hoe moeilijker het is niet onder invloed te raken van zijn vurige pleidooi.

Wat verstaat u onder directe democratie?

Democratie is een manier om vrijheid gestalte te geven, zonder dat conflicten op een gewelddadige manier worden uitgedragen.
Geen enkele democratie is ooit voltooid, maar een directe democratie is iets minder onvoltooid dan een representatieve democratie. Ook in een directe democratie delegeren mensen hun soevereiniteit aan vertegenwoordigers, maar af en toe kunnen zij die terugnemen. Daardoor zijn ze veel meer betrokken bij de inrichting van de samenleving.
Geweld is de antithese van democratie. Waar veel geweld heerst, bestaat ook een democratieprobleem. Het geweld dat Nederland de laatste jaren heeft gezien - twee politieke moorden in korte tijd - kan in elk geval óók hieruit worden verklaard. Want hoewel we in Zwitserland ook te kampen hebben met migratie, racisme, pluralisme en globalisering, is er minder geweld. Mensen kunnen hun onbehagen namelijk beter uiten en worden ook gehoord. Onverschilligheid, een belangrijke voedingsbodem voor geweld, krijgt in Zwitserland minder kans.

Is er sprake van een crisis in de democratie?

Ja, de democratie verkeert in een fundamentele crisis. De eigenlijke macht ligt vandaag bij de economie, die zich allang niets meer aantrekt van nationale grenzen en daarmee ook weinig meer van de democratie die binnen die grenzen functioneert.
Er moet een inhaalslag gemaakt worden ten opzichte van de economie. De markt alleen is meedogenloos en asociaal. Ze heeft democratie nodig om een menselijk gezicht te krijgen. Om de vrije markt het hoofd te kunnen bieden en te reguleren moet ook de democratie getransnationaliseerd worden. Democratie betekent immers dat degenen die de gevolgen van een bepaald beleid ondergaan, ook aan de beslissingen kunnen deelnemen. Daarom zet ik me in voor meer directe democratie op Europees en zelfs op mondiaal niveau.
Als u dat een utopie wil noemen, mag dat. Eén van de oorzaken van de crisis van vandaag is het feit dat politici geen utopieën meer hebben. Dat leidt tot troosteloosheid en lethargie in de politieke verhoudingen en uiteindelijk tot verlies aan identiteit en zelfs geweld. Utopieën zijn daarom broodnodig.

Kan het referendum de kloof tussen burger en politiek overbruggen?

Absoluut, al zal dat nooit helemaal lukken. Maar het ontwerp van de directe democratie is wel beslissend voor haar succes. Je moet de geldigheid van een referendum bijvoorbeeld nooit aan een bepaald opkomstpercentage koppelen. Het gaat er juist om dat wie komt, ook beslist, en wie niet komt, er van afziet invloed op de besluiten uit te oefenen. Zo voorkom je dat een boycot een referendum kan torpederen.
Behalve het referendum is het initiatiefrecht van groot belang. Het referendum is destructief - gemaakte wetten kunnen worden afgewezen -, het initiatief is constructief. Mensen kunnen het land dwingen over hun eigen voorstellen te discussieren. Als je een bevolking wilt die meedenkt, moet je ook het initiatiefrecht invoeren. In Nederland beperkt de discussie zich te veel tot het referendum.
Zowel bij het referendum als het initiatief gaat het om het recht voor minderheden om vragen te stellen. De meerderheid moet niet alleen luisteren, maar ook een antwoord geven. Al wordt een referendum afgewezen, het dwingt de samenleving en de politiek toch zich diepgaand met een kwestie bezig te houden. In Zwitserland is gebleken dat ook afgewezen zaken vaak veranderingen en hervormingen gebracht hebben. Wanneer je minderheden een stem wilt geven, moet je bovendien niet teveel handtekeningen eisen voor het afdwingen van een referendum of initiatief. In Zwitserland is het respectievelijk 1 en 2% van de bevolking. Wie te hoge drempels opwerpt aan het begin en het einde van het proces, weigert zich over te geven aan de ziel van de directe democratie: communicatie. Directe democratie is een dialoog tussen verschillende groepen, tussen bevolking en politiek en tussen minderheid en meerderheid. Het uitleggen, argumenteren en debatteren is de kern van de zaak. Discussie is de voorwaarde voor een wijs besluit, zei Perikles al.
De kunst van het discussiëren moet je leren. Wanneer je één keer in de tweehonderd jaar een referendum houdt, zoals in Nederland, waar het vorige referendum in 1797 plaatsvond, gaat het niet over de zaak zelf , maar grijpen de mensen het referendum aan om stoom af te blazen en frustratie te uiten. Drie referenda per jaar lijkt me wel het minimum.
Het referendum en het initiatief zijn de brandmelders van de samenleving. Als de samenleving onrustig en instabiel is, zullen er meer referenda zijn. Je moet er dus voor zorgen dat het glas van de brandmelder niet te dik is, zodat het alarm ook af kan gaan zonder dat er eerst geweld gebruikt moet worden.
Verder mag een referendum nooit door de regering of het parlement uitgeschreven worden. Dan wordt het een plebisciet, dat al door dictatoren zoals Napoleon gebruikt werd om hun eigen macht te consolideren. Met het referendum en het initiatief geef je de macht juist aan de burgers: zij beslissen waarover ze wil meebeslissen. Dat betekent ook dat geen enkel politiek onderwerp uitgesloten mag worden, zolang het niet over personen, maar over zaken gaat. In veel Zwitserse gemeenten bestaat er voor belastingwetten en grote uitgaven een referendumplicht. Ook een grondwetswijziging is mogelijk, al moet daarover dan wel meerdere keren gestemd worden.
Na het proces van communicatie komt het leerproces. Wanneer een minister bereid is te leren, hoeft hij na een afwijzing van zijn wet niet af te treden. Wetten en meningen kunnen worden herzien. In een democratie heeft niemand de macht niet te hoeven leren.

Over dit soort voorwaarden bestaan in Nederland grote aarzelingen. Graag uw reactie op drie daarvan.

1. Veel onderwerpen zijn ongeschikt voor een referendum omdat ze te gecompliceerd zijn.

Alleen domme mensen vinden de vraagstukken van vandaag niet gecompliceerd. Juist daarom moet de kring die nadenkt over oplossingen niet tot een kleine groep worden beperkt. Ook hier gaat het om communicatie. Directe democratie brengt de opdracht met zich mee om zo helder mogelijk uit te leggen waar je voor of tegen bent en waarom. Het voorwendsel dat de mensen het niet begrijpen geeft blijk van de angst van politici voor machtsverlies. Maar het delen van macht is fundamenteel voor een democratie. Politici zullen daarom moeten leren vertrouwen te hebben in het oordeel van de bevolking. Dat is er niet na één referendum, dat heeft tijd nodig. In Zwitserland is dat vertrouwen door ervaring gegroeid.

2. Referenda werken populisme in de hand.

Populisten praten mensen naar de mond om stemmen of invloed te winnen. Zij reduceren de complexiteit van onderwerpen. Ik ben ervan overtuigd dat zij de mensen daarmee onderschatten. Hoe beter de discussie gevoerd wordt, des te moeilijker zal het voor hen zijn. Populisten bestrijdt je niet door de burgers uit te sluiten, maar door goed en helder te argumenteren en te discussieren. Het mediabeleid is daarbij ook van groot belang.

De bevolking stemt altijd tegen. Ze is van nature conservatief. Dat zie je aan Zwitserland waar het vrouwenkiesrecht hier en daar pas kortgeleden werd ingevoerd.

Zwitserland is niet vanwege, maar ondanks de directe democratie conservatief. Toen de directe democratie tussen 1830 en 1870 werd ingevoerd, was het één van de progressiefste landen van Europa. Maar door de drie oorlogen die daarna in Europa woedde, is de bevolking conservatief geworden. In veel landen is het vrouwenkiesrecht na tijden van oorlog en catastrofe ingevoerd. Door de politiek van neutraliteit is die situatie in Zwitserland nooit ontstaan. En dus moesten de mannen door een langdurend proces leren de macht te delen. Het is vergelijkbaar met het proces dat nu gaande is om de macht te leren delen met nieuwkomers, migranten en vluchtelingen.
Het is het wezen van een democratie dat een land het politieke beleid krijgt dat het zelf kiest. Voor een directe democratie geldt dat nog sterker. Zij is de spiegel van de samenleving. Maar je kunt de spiegel niet de schuld geven van het gezicht dat erin verschijnt.

Is Nederland wel geschikt voor de directe democratie? Haar hele politieke systeem en cultuur is ingericht op de vertegenwoordiging. Aan de ene kant politici, die snel inspelen op actuele problemen, aan de andere kant een trage ambtenarij, die voor de continuïteit zorgt.

Nederland is eigenlijk veel geschikter dan Zwitserland. Wij zijn een naar binnen gekeerd volk van bergbewoners en boeren, jullie zijn een naar buiten gerichte handelsnatie, die is ingesteld op communicatie en daardoor beter in staat is met conflicten om te gaan.
Ook de zo noodzakelijke bereidheid om compromissen te sluiten is in Nederland aanwezig. Die ervaring is vooral opgedaan in de tijd van de zuilenmaatschappij. Maar nu die is weggevallen, dreigt polarisatie en verharding. De samenleving is veel pluralistischer geworden. Dat vraagt om een fijner democratisch instrumentarium dan de representatieve democratie in huis heeft. Juist de directe democratie geeft de verschillende bevolkingsgroepen een stem, waardoor het mogelijk wordt een veelvoud van identiteiten en culturen te integreren. Iedere minderheid krijgt de mogelijkheid haar onderwerpen op de agenda van de samenleving te plaatsen en kan dus participeren én gehoord worden. Dat is van cruciaal belang voor de samenhang van een pluralistische samenleving.


Andreas Gross